تراش سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی – نگین تراشی – گوهر تراشی

یکی از صنایع دستی تزیینی- کاربردی ایران تراش سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی ( نگین تراشی ، گوهر تراشی یا تراش سنگ )نام دارد. سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی به سنگهایی از قبیل زمرد، آماتیس، عقیق، فیروزه، یشم و… اطلاق می گردد. این سنگها که در ایران به وفور یافت می شود پس از تراش و نشاندن آن در رکابی از طلا یا نقره دارای ارزش افزوده زیادی خواهند بود. تراش آن ها با یک دستگاه تراش برقی انجام می گیرد.

پس از دادن فرم مورد نظر به سنگ آن را پولیش (براق ) نموده و در زینت آلاتی از قبیل انگشتر، گردنبند، دستبند ، گوشواره و… جای می دهند. تحقیقاتی در مورد خواص درمانی سنگها نیز صورت گرفته که خود باعث رونق این هنر می گردد. سنگها به صورت خام ( به اصطلاح هنرمندان این رشته زنده) از معدن تهیه شده و پس از درنظرگرفتن الگو یا طرح پیش بینی شده تراش می خورد. تراش سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی و صادرات آن یکی از ارقام بالای صادرات غیرنفتی را شامل می شود.

تراش دادن سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی ( نگین تراشی ) با ابزار و وسایل مخصوص برای استفاده در زیور الات ،ظروف زینتی و اشیاء تزئینی متفاوت دیگر یکی از رشته های صنایع دستی است.

دستگاه گوهرتراشی – نگین تراشی

کانی‌های قیمتی: سنگ‌ها و کانی‌هایی که دارای خصوصیاتی از جمله زیبایی رنگ، شفافیت، کمیاب بودن و دوام و سختی بالا بوده و شامل الماس، زمرد، یاقوت سرخ، یاقوت کبود، توپاز و بریل هستند. به این گروه اصطلاحاً احجار کریمه می‌گویند.

کانی‌های نیمه‌قیمتی:
آن قسم از کانی‌ها و سنگ‌هایی که فاقد تمام و یا قسمتی از خصوصیات سنگ‌های قیمتی بوده لیکن اغلب به دلیل زیبایی رنگ مورد توجه هستند. .

تاریخچه
طبق نظر باستان شناسان و مورخین ، استخراج معادن در ایران ، از هزاره ی پنجم ق.م رواج داشته و گویا مس برای اولین بار در ایران مورد استفاده قرار گرفته است .
در ابتدا سنگهای قیمتی به علت کمیابی و زیبایی ، نظر مردم را جلب نمود و جادوگران و رمالان از این توجه مردم استفاده کردند.آنان ضمن بیان خواص جادویی برای هر یک از سنگها و سوء استفاده از بی اطلاعی مردم، با فروش آنها به کسب منافع نا مشروع خود اقدام نمودند.

به‌کارگیری گوهر به‌طور سنتی در کشور ما که تاریخی چند هزارساله دارد از همان آغاز تاریخ، معمول بوده است. آبادانی کشور، ثروتمند بودن و علاقمندی مردم این سرزمین به زندگانی پرتجمل و باشکوه، توأم با زیبایی‌پسندی، همواره گوهرها و زیورها را مورد توجه مردم ایران قرار داده است.

مواد اولیه
از گذشته تا به امروز سنگهای قیمتی ونیمه قیمتی متنوعی به عنوان سنگهای زینتی مورد استفاده قرار می گیرد. تراش هر کدام از این سنگها با توجه به سختی و وزن مخصوص آن متفاوت است. در تراش سنگ از انواع نمونه های قیمتی و نیمه قمیتی چون الماس ، لعل، یاقوت، مروارید، زمرد، فیروزه، عقیق و یشم استفاده می شود.

ویژگی‌هایی که باعث می‌شود یک ماده معدنی یا غیر معدنی، در رده کانی‌ها و سنگ‌های گرانبها جای گیرد عبارتند از:
۱- سرشت زیبایی ، درخشش و جلای دلپسند
۲- استحکام
۳ – کمیاب بودن
۴ – رنگ و شفافیت و نمود
۵ – ساخت و بافت
۶ – قابلیت تراش و پردازش
۷- قابلیت حمل و نقل

ابزار و تجهیزات
۱- دستگاه برش سنگ
۲- دستگاه تراش الماسه
۳- دستگاه پرداخت
۴- دستگاه سنباده
۵- دستگاه براق کننده
۶- دستگاه فرز
۷- مته الماسه جهت ایجاد طرح روی سنگ
۸- تجهیزات حفاظتی نظیر: گوشی و عینک
۹- انواع مختلف سنگ های قیمتی و نیمه قیمتی

روش کار:
تراش صفحه ای
تراش ساده
تراش مرکب

۱- تراش صفحه ای در مورد سنگها و بلورهای گرانبها و شفاف اعمال می شود که تراش هرچه بیشتر صفحات سبب جلای بهتر و رنگ آمیزی جالب تر در نگین می شود.

۲- تراش ساده بفرم یک صفحه صاف و یا انحناءدار است که قسمت بالای آن گنبدی شکل است. این تراش برای سنگهای عقیق و سنگهای مات است.

۳- در تراش مرکب قسمت بالای نگین دارای یک صفحه بزرگ و مسطح و قسمت پایین دارای صفحات متعددی است. یا برعکس قسمت پایین از یک صفحه و قسمت بالا از صفحات متعدد تشکیل یافته است.

دوره تراش سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی و گوهر شناسی – دوره تراش سنگ یزد – دوره تراش سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی یزد – دوره نگین تراشی

مراحل تولید
سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی را به روش های متفاوتی می توان تراش داد. امروزه برای تراش این سنگها در جهان دستگاههای مدرن وپیشرفته بسیاری ساخته شده است . ولی هنوز هم در بعضی از مناطق ایران از جمله استان قزوین این کار به روش نیمه سنتی انجام می گیرد .

برای تراش سنگهای قیمتی ونیمه قیمتی وآماده کردن آنها برای کاربردهای تزئینی باید ابتدا سنگ مورد نظر تهیه شود.
بعد از تهیه سنگ ، با استفاده از دستگاه برش ،سنگ را به صورت مکعب مربع ویا مستطیل برش می دهند. البته ضخامت و اندازه این مکعب بسته به نوع تراش مورد نظر است.

پس از اینکه سنگ به شکل مورد نظر تبدیل شد ، آن را با استفاده از نوعی صمغ طبیعی بر سر یک چوب حصیر مانند و کوتاه می چسبانند .چسباندن سنگ نیز باید بگونه ای باشد که اگر سنگ رگه ویا طرحی داشته باشد درست در مرکز سنگ و مرکز چوب قرار گیرد .(در واقع این تکه چوب برای نگه داشتن سنگ به هنگام کار با دستگاه تراش مورد استفاده قرار می گیرد .)

پس از این مرحله با استفاده از دستگاه تراش و البته با توانایی و دقت هنرمند تراش مورد نظر به سنگ داده می شود .
برای پرداخت نهایی کار از سمباده های مختلف وهمچنین بعضی مواد جلا دهنده استفاده می شود (.به طور مثال در گذشته آجر پخته را پودر می کردند و داخل آب می ریختند و سنگ را داخل این مایع می زدندو سپس با استفاده از نوعی پلاستیک ضخیم و کشیدن آن بر روی سنگ ، آن را جلا می دادند.)